Over Niels Bohr, het zeemeerminnetje en koningswater

Niels Bohr heeft mij al van jongs af geboeid.
Ik herinner mij hoe ik voor het eerst over hem hoorde in 1962, in het 5de jaar van de Wetenschappelijke A in het Sint-Gregoriusinstituut te Ledeberg. Daar volgde ik de laatste drie jaren van mijn middelbaar onderwijs.
Sint Gregorius bestaat al lang niet meer.
De gebouwen in Ledeberg staan er nog en er is nog wel een school, maar het is nu Bendictuspoort - Campus Ledeberg geworden.

Ons 5de jaar werd toen nog de "2de wetenschappelijke A" genoemd. Toen telde men in de klassen middelbaar nog af van 6 naar 1.
Roland Verleyen was er onze jonge leraar scheikunde en fysica. De enige leken-licentiaat in een groep priester-leraars die in alle vakken thuis waren...
De heer Verleyen - onze leraars waren toen nog heren voor ons - vertelde ons over het revolutionaire atoommodel van Bohr.

Niels Bohr - Beeld via Wikipedia

Een nieuwe wereld ging voor mij open. De scheikunde heeft mij nooit meer losgelaten.
Niels Bohr ook niet.
Ik ben deze Deense natuur- en scheikundige, Nobelprijs fysica 1922, voortdurend blijven tegenkomen in mijn studies, in mijn werk als leraar, in mijn lectuur.
En ik heb er een paar anekdotes aan overgehouden.

Midden de jaren '70 was ik met mijn toenmalige collega en leraar wiskunde, Luc Bonami, op reis in Kopenhagen.
Op een zonnige middag zaten we in de haven aan de waterkant rustig te genieten van het lieftallige en beroemde beeldje van de Kleine Zeemeermin.


Naast ons in het zonnetje zat een bejaard echtpaar, 80-plussers.
We geraakten aan de praat.
En ik vertelde over mijn scheikundestudies in Gent en hoe ik daarin te maken kreeg met hun beroemde stadsgenoot Niels Bohr.
Dat was een schot in de roos.
De oude dame zette zich onmiddellijk recht. En ze vertelde. Ze was als jonge meisje jarenlang in dienst geweest bij de familie Bohr! Vader Bohr was professor aan de universiteit van Kopenhagen.
Ze had Niels als twintiger gekend. Het was een sportieve man, vertelde ze. Hij was doelman in een plaatselijke ploeg. Maar hij was er soms niet helemaal met zijn gedachten bij en als zijn ploeg in de aanval was, stond hij soms berekeningen te maken op zijn doelpalen!
Zijn broer Harald, later een gekend professor wiskunde, was een veel beter voetballer. Hij speelde zelfs mee in de Deense nationale ploeg.

Ik zie het oude dametje nog altijd haar verhaal doen. Het spijt me voor eeuwig dat ik daar toen geen foto van gemaakt heb.
Ik heb dit verhaal dikwijls aan mijn leerlingen verteld, toen ik weer eens mocht uitleggen hoe Niels Bohr met een fenomenale nieuwe visie, het atoommodel van zijn Nieuw-Zeelandse leermeester Ernest Rutherford verbeterde.

En dat Kopenhagen-verhaal is weer helemaal bij mij boven gekomen toen ik onlangs in een erg interessant boek aan het lezen was: World Records in Chemistry.

Op blz. 178 kwam ik onze Niels weer tegen. In een verhaal uit de periode vóór en tijdens de tweede wereldoorlog.
De Duitse natuurkundigen Max von Laue (Nobelprijs fysica 1914) en James Franck (Nobelprijs fysica 1925) waren beiden tegen het Hitler-regime gekant. Ze werden dan ook voortdurend lastig gevallen en getreiterd.
Ze besloten hun kostbare gouden medailles naar hun collega en vriend Niels Bohr in Kopenhagen te sturen. Ze waanden Kopenhagen een veilige stad.
Maar in 1940 werd Denemarken door de Duitsers bezet.
Niels Bohr en Georg von Hevesy (Nobelprijs scheikunde 1943) vonden er niets beters op dan de waardevolle medailles van von Laue en Franck op te lossen in koningswater! Zo werden de medailles onzichtbaar en onvindbaar voor de nazi's! Je moet er maar aan denken...

Koningswater of aqua regia is absoluut geen water. Het is een mengsel van geconcentreerd zoutzuur (HCl) en salpeterzuur (HNO₃) in een verhouding 3:1.
Koningswater is het enige mengsel dat edele metalen zoals goud en platina kan oplossen.
Het was al bij de alchemisten bekend.
Die voorlopers van de echte chemisten waren driftig op zoek naar de steen der wijzen die hen moest toelaten om onedele metalen in goud om te zetten.
Het is hen nooit gelukt, maar ze hadden wel het oplosmiddel gevonden voor goud, de koning der metalen: de aqua regia, het koningswater.

Bohr en Hevesy bewaarden hun precieuze vloeistoffen heel de tweede wereldoorlog lang op een rek in een labo van Niels. Nadien recupereerden ze het goud uit de oplossing en de Nobelprijsstichting sloeg nieuwe medailles voor von Laue en Franck.
Zo konden Niels Bohr en zijn collega door hun parate chemiekennis de Hitlerbende een lelijke neus zetten.

Ja, Niels Bohr, een mastodont van de wetenschap in de vorige eeuw.
Hij zal nog wel een paar keer mijn pad kruisen denk ik. Hoop ik.