Poolshoogte nemen, hoe doe je dat?

Ergens poolshoogte van nemen.
Die uitdrukking kennen we uit ons taalgebruik, in de betekenis van: kijken wat er aan de hand is, zich vergewissen van de situatie.
En het is poolshoogte nemen en niet polshoogte nemen zoals je soms verkeerdelijk kan horen of lezen.
Maar dat die uitdrukking afkomstig is uit de scheepvaart was voor mij onbekend.
Ik ben er achter gekomen bij het lezen van “Het Nova Zembla verschijnsel”, het boek waarover ik het in mijn berichtje van maandag had.

De kapiteins Willem Barentsz en Jacob van Heemskerck leidden een expeditie om een noordelijke doortocht te vinden naar Azië.
Door de gure winter geraakten hun boten vast op Nova Zembla en waren ze verplicht om daar te overwinteren.
Ze lieten hun bemanning regelmatig oefenen in het bepalen van hun positie.
Eén van die bepalingen was het vastleggen van de breedtegraad.

De breedtegraad geeft aan hoever (in graden) noordelijk (of zuidelijk) men zit t.o.v. de evenaar.
Uiteraard heeft de evenaar dan een breedtegraad = 0° en de noordpool een breedtegraad = 90° N.
”Het Behouden Huys”, de overwinteringsplaats van de Hollandse expeditie op Nova Zembla, lag op 76°N.

Voor het bepalen van de breedtegraad gebruikten de bootslieden in de 16de eeuw een eenvoudige maar slimme meetkundige methode.
Het was bekend dat de poolster vlak boven de noordpool staat. Op een kleine afwijking na (minder dan 1°) is dit correct.
Vanuit een bepaalde positie op de aardbol is bijgevolg de hoek waaronder je de poolster boven de horizon ziet, precies gelijk aan de breedtegraad!.
Onderstaande figuur maakt dat duidelijk hoop ik. 
α = β is omdat de benen van beide hoeken loodrecht op elkaar staan.

En β kon men in de 16de eeuw meten.
Met een Jacobsstaf bijvoorbeeld:

Als men dus met de Jacobsstaf de poolshoogte nam, wist men waar men zich bevond.
Als wij poolshoogte nemen, weten we waar we aan toe zijn.
Of hoe een spitsvondige meetmethode alleen nog haar figuurlijke betekenis heeft overgehouden…